نشریه زبان و ادب فارسی
پیاپی 229 (بهار و تابستان 1393)

طاهر عریان همدانی، معروف به باباطاهر از جمله نوادر زمانه و از عرفای بزرگ اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است. تاکنون در مورد اندیشه های بلند عرفانی وی از جانب اهل معرفت کار اساسی صورت نگرفته است. شهرت باباطاهر بیشتر به جهت دوبیتی های اوست اما کلمات قصار وی، باوجود داشتن مضامین عالی عرفانی هنوز حتی برای خواص، کنز مخفی است. بدون توجه به این کلمات قصار، به عمق اندیشه، عظمت روح و نیز علو مرتبه باباطاهر نمی توان پی برد. تامل در این کلمات، از طرفی موجب آشنایی با تعالیم عرفانی بابا و نیز شناخت مرتبه وی در نردبان معرفت و سلوک، و از طرف دیگر موجب وضوح و تنویر هرچه بیشتر دوبیتی های او خواهد شد. به عقیده نگارنده، نسبت کلمات قصار باباطاهر به دوبیتی هایش، نسبت گلاب به گل است. به همین جهت، در این مقاله نگاهی اندر هم متنی خواهیم داشت به این دو اثر بابا طاهر و سعی ما بر این خواهد بود تا با کلمات قصار او به استقبال دوبیتی هایش رفته و از خلال این مقابله به توضیح و تفسیر چند اصطلاح و مفهوم عرفانی بپردازیم.

قو یکی از پرندگانی است که در بسیاری از فرهنگ ها جلوه و معانی نمادین خاصی دارد. در شعر معاصر فارسی، دکتر حمیدی شیرازی با نگاهی شاعرانه به نحوه مرگ قو، این موضوع جدید برای شعر فارسی را در شعر مشهور «مرگ قو» تجلی داده است. در شعر دوره مشروطه، پشتوانه فرهنگی شاعران از طریق ترجمه ها گسترش می یابد و علاوه بر فرهنگ سنتی ایران، شامل آثار اروپایی و به طور کلی فرهنگ اروپایی نیز می شود. در سیر این انتقال فرهنگی، آثار اروپایی چه به شکل مستقیم و چه غیرمستقیم و از طریق ترجمه، تاثیرات بسیاری در حوزه های متعدد از جمله مضامین، تصاویر و زبان (واژگان، ترکیبات و...) در شعر جدید فارسی داشت. شعر مرگ قو یکی از نمونه های اصلی الهام از ادبیات غربی است و دکتر حمیدی شیرازی در سرودن آن به اشعار غربی توجه داشته است. از آنجا که بررسی سرچشمه تصاویر و مضامین جدید شعر فارسی کمک بسیاری به تبیین قواعد و الگوهای تحول شعر جدید فارسی خواهد نمود، پژوهش حاضر با دیدی تطبیقی به بررسی میزان و نوع تاثیرپذیری دکتر حمیدی در سرودن شعر «مرگ قو» از الگوهای ادبی غربی می پردازد.

رمان دوجلدی «جزیره سرگردانی» و «ساربان سرگردان» یک اثر رمزی است. دانشور برای استفاده از زبان غیر مستقیم رمز جهت بیان گفتنی های گوناگون از فنون متنوعی استفاده کرده است که همگی بدیع اند و در عین حال کشف آن ها تابعی از سازمان بندی متن داستان است؛ استفاده از صحنه های خاص، واژه های ناگزیر از تفسیر، وصفهای رمزی، فراوانی حواشی، جملات معترضه، زمان های خاص و معروف، شعارهای مشهور، مکانهای سیاسی، مفاهیم کنایی کلمات، تداعی معانی الفاظ، غالب ترین مفهوم کلمات، مشابهتهای لفظی، احتمالات علمی، نمونه های خاص، مجاز به علاقه سببیت، اوصاف به جای اسامی، سنتهای اساطیری، لازم معنی کلمات و جملات، مفاهیم کنایی عبارات، خاصیت اسامی و افزودن القاب معنیدار به اسامی، از جمله فنونی اند که در این رمان قابل استنباط اند. در استنباط این فنون صرفا به سبک، زبان، تفاسیر نویسنده، برآیند مقایسه تعدادی از صحنه ها، کیفیت تعامل صحنه ها با محتوای آن ها و نحوه سازمان بندی درونی متن متکی بوده ایم با این استثنا که به ندرت از آثار تاریخی شاهد آورده ایم. غرض این نوشته استخراج فنون هنری دانشور در ایجاد رمزهای بدیع برای کمک به گسترش دلالت های غیر مستقیم زبان فارسی و شیوه های داستان نویسی است.

شخصیت از عناصر اساسی داستان است. هر داستان با توصیف رفتار و گفتار شخصیت ها شکل می گیرد. کتاب «کلیله و دمنه» از جمله آثاری است که شخصیت های فراوانی در آن حضور دارند. اگر چه اغلب شخصیت ها در داستان های این اثر، انواع حیوانات هستند؛ اما در واقع هر کدام از شخصیت ها نماد یکی از تیپ های شخصیتی موجود در جامعه است و می توان هر کدام از این شخصیت ها را براساس انواع نظریات علمی شخصیت مورد بررسی قرار داد. شخصیت دمنه یکی از شخصیت های اصلی در دو باب «شیر و گاو» و «بازجست کار دمنه» است که در نوشتار حاضر تلاش گردیده تا بر اساس اصول نظریه روانشناسی فردی آلفرد آدلر در قالب اصل حقارت، اصل برتری جوئی، اصل اسلوب زندگی، اصل خودآگاهی، اصل علاقه اجتماعی، اصل غایت نگری و اصل خود خلاق مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. تطابق اصول نظریه روانشناسی فردی آدلر با واکنش های گفتاری و رفتاری شخصیت دمنه نشان دهنده وجود عقده حقارت و نشانه های بارز آن در این شخصیت است.

«شعراعتراض» یکی از انواع شعری است که با شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران رونق گرفت و به عنوان یک جریان ادبی ادامه حیات داد. تاکنون این نوع شعر مورد بررسی همه جانبه و علمی قرار نگرفته و بررسی های حول شعر اعتراض بیشتر جنبه مطبوعاتی و ژورنالیستی داشته است. اما این پژوهش سعی کرده به این نوع شعر از جنبه موسیقیایی بپردازد. برای همین منظور حدود دویست شعر اعتراض از جنبه موسیقی بیرونی، کناری و درونی مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش موسیقی بیرونی بهکارکردهای وزن و ارتباط آن با موضوع اعتراض پرداخته شده و همچنین اوزان جدید و یا نامتعارف در شعر اعتراض شناسایی شده اند. در بحث موسیقی کناری انواع قافیه های بدیعی، ردیف های پویا و ایستا و ارتباط قافیه و ردیف با موضوع اعتراض بررسی شده و در بخش موسیقی درونی نیز جنبه های مختلف تکرار در شعر اعتراض مورد توجه قرارگرفته است. نتیجه این پژوهش این است که رابطه تنگاتنگی بین موضوع اعتراض با عناصر موسیقیایی این اشعار وجود دارد.

یکی از شگفتی های تاریخ شعر زنان، چگونگی سرایش شعر توسط زنان شاعر در جامعه ای با بافت سنتی و محدود کننده است، جامعه ای که زنان در آن حق دستیابی به سواد و دانش را نداشتند ولی همزمان با مردان شاعر شعر سروده اند! در گذار تاریخ شعر برخی از آنها به شهرتی نه چندان در خور رسیده اند و برخی ناشناس مانده اند. یکی از ناشناخته ترین زنان شاعر در تاریخ ادبیات فارسی شاعری است با تخلص حیران که همزمان با دوره پادشاهان قاجاریه (سده 13ق) در آذربایجان می زیست. او نخستین و تنها زن شاعر دوزبانه است که نسخه خطی منحصر به فرد دیوان شعر او با خط شاعر موجود است. دیوانی حدود 3580 بیت شعر که 430 بیت آن به زبان ترکی آذری و 3150 بیت آن به زبان فارسی است. این ویژگی زبانی در تاریخ شعر زنان بی مانند است. حیران از شاعران سبک بازگشت ادبی و غزل سرایی است که بن مایه اشعار او عشق، جدایی و اندوه دل سپردگی است. با معرفی این شاعر و نقد ادبی و جامعه شناختی اشعار او، ویژگی های سبکی، زمینه معنایی، محتوای اشعار غنایی و نظام اندیشگی او توصیف و تحلیل می شود و از این رهگذر جایگاه و سهم این شاعر در تاریخ شعر زنان مشخص می گردد.

بسیاری از رباعیات منسوب به خیام در جای جای متون نظم فارسی به نام شاعران دیگر نیز ضبط شدهست. این امر علاوه بر ایجاد تردید در مورد صحت انتساب رباعیات خیام، انتساب چنین رباعیاتی را به شاعران دیگر نیز دشوار سازد. اختلاف در انتساب رباعیات تا حدی است که گاه برای یک رباعی نام هفت شاعر در منابع مختلف درج شده است. بیش از یک سده است که پژوهشگران ایرانی و خارجی درباره صحت انتساب این قبیل رباعیات تحقیق کردهند اما ضرورت پژوهشی بیشتر در این زمینه همچنان به قوت خود باقی است. این مقاله با مطالعه یازده رباعی که مشترکا هم به خیام و هم به حافظ منسوب شدهند، در صدد بررسی و نقد صحت انتساب این رباعیات به دو شاعر مورد بحث است. پس از ذکر محل و تاریخ انتساب رباعی به هر یک از دو شاعر به سبک شناسی زبانی و سابقه تاریخی رباعیات پرداخته و مضمون آن را با مضامین رباعیات اصیل خیام سنجیدهیم. در نهایت با رد انتساب آن به حافظ، با توجه به تحلیل نسخه ای، سبکی و محتوایی، انتساب شان را به خیام اقوی دانستهیم.